Park Kulturowy Wietrzychowice

     Parki kulturowe w Polsce są formą prawnej ochrony zabytków razem z ich otoczeniem krajobrazowym. Są one powoływane przez instytucje samorządowe dla opieki nad szczególnie cennymi dobrami naszego dziedzictwa historycznego i kulturowego, które bez zapewnienia im nadzoru państwa mogą ulec nieodwracalnym zmianom lub nawet bezpowrotnemu zniszczeniu.

Ryc. 1. Położenie Parku Kulturowego Wietrzychowice

     Park Kulturowy Wietrzychowice, którego pełna nazwa brzmi „Park Kulturowy Wietrzychowice w Wietrzychowicach i Gaju, gmina Izbica Kujawska” powstał dla ochrony zgrupowania pięciu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach i jednego w miejscowości Gaj Stolarski, zbudowanych w młodszej epoce kamienia, około 5,5 tys. lat temu. Decyzję w tej sprawie podjęła Rada Gmina i Miasta w Izbicy Kujawskiej, w dniu 18 lipca 2006 r. Park znajduje się na Kujawach, w południowej części województwa kujawsko-pomorskiego, w gminie Izbica Kujawska, na terenie należącym do Nadleśnictwa Koło Lasów Państwowych.

Ryc. 2. Okolice Parku Kulturowego Wietrzychowice, zdjęcie lotnicze z 2013 r.
(fot. Rafał Brzejszczak, Archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)

     Działania na rzecz ochrony grobowców kujawskich w Wietrzychowicach zapoczątkował prof. Konrad Jażdżewski już w 1934 r. czyli tuż po ich odkryciu. Doceniając wyjątkową wagę naukową oraz unikatowy stan zachowania megalitów, od razu podjął starania dla ratowania ich przed zniszczeniem. W pierwszej kolejności przekonał właściciela majątku Adolfa Boehmera, że nie należy rozbierać obstaw kamiennych i trzeba utrzymywać grobowce na terenie zalesionym. Już 90 lat temu dla prof. Konrada Jażdżewskiego było jasne, że bez ochrony prawnej wietrzychowickie megality nie przetrwają i – jak wiele im podobnych – zostaną zniszczone. Uważał, że największym zagrożeniem są ludzie, którzy megality traktują jako skład darmowego surowca do budowy stodół, ogrodzeń, fundamentów domów, a nawet dróg. Mając to przekonanie, jeszcze przed pierwszymi wykopaliskami doprowadził do uznania przez Wojewodę Łódzkiego megalitów za zabytki oraz do wprowadzenia odpowiedniego zapisu w księgach katastralnych. Już w tamtym czasie u prof. Konrada Jażdżewskiego pojawiła się idea utworzenia, w oparciu o wietrzychowickie grobowce, „wieczystego rezerwatu archeologicznego”, o czym poinformowano na łamach Z Otchłani Wieków w 1936 r. W realizacji planów najpierw przeszkodził sprzeciw właściciela gruntów, a potem wybuchła II wojna światowa.

Ryc. 3. Fotokopia planu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach wykonanego w 1934 r.,
z zaznaczonym zasięgiem planowanego przez prof. Konrada Jażdżewskiego rezerwatu archeologicznego
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)

     Profesor Konrad Jażdżewski do idei ochrony megalitów kujawskich powrócił w latach 60. XX wieku. Przygotował i przeprowadził największą kampanię wykopaliskową, której głównym celem było stworzenie rezerwatów archeologicznych w oparciu o całościowo zbadane i zrekonstruowane cmentarzyska w Wietrzychowicach i Sarnowie. Jednocześnie prof. Konrad Jażdżewski wykorzystując przygotowaną dokumentację doprowadził do uporządkowania stanu prawnego zabytków. W 1968 r. grobowce wietrzychowickie zostały decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu wpisane do rejestru zabytków pod nr 103/A (obecnie pod nr C/69 dla województwa kujawsko-pomorskiego) i od tego czasu objęte są ochroną państwa. W przypadku Wietrzychowic rezerwat archeologiczno-przyrodniczy powstał w 1971 r., dzięki przychylności Nadleśnictwa Koło. Razem z megalitami ochroną objęto obszar ich bezpośredniego otoczenia o powierzchni ok. 10,6 ha. Teren udostępniono do zwiedzania, przy każdym grobowcu ustawiono tablice informacyjne, a także zbudowano wiatę dla turystów.

Ryc. 4. Fotokopia mapy projektowanego przez prof. Konrada Jażdżewskiego rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego
wykonana przed badaniami archeologicznymi w 1967 r.
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)

     W kolejnych latach grobowcami wietrzychowickimi opiekowały się Lasy Państwowe, poprzez Nadleśnictwo Koło (do 1979 r. i od 1993 r.) oraz Nadleśnictwo Włocławek (w latach 1979-1992) przy współpracy z Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Należy tu wspomnieć o nadleśniczych Witoldzie Warlichu i Mirosławie Macherskim, dzięki którym megalitu przetrwały do XXI wieku. Dużo starań w dbaniu o stan grobowców włożył Eugeniusz Paliwoda, mieszkaniec Śmieł, pracownik prof. Konrada Jażdżewskiego w czasie badań wykopaliskowych, a potem przez wiele lat społeczny opiekun rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego w Wietrzychowicach. Niestety, po śmierci prof. Konrada Jażdżewskiego, rezerwat i grobowce ulegały powolnemu zapomnieniu.

Ryc. 5. Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)

     Idea powołania „wieczystego rezerwatu prehistorycznego”, chroniącego grobowce kujawskie, zapoczątkowana przez prof. Konrada Jażdźewskiego, została ponownie podjęta w 2006 r. Z inicjatywy i dzięki osobistemu zaangażowaniu Adama Myrty, ówczesnego dyrektora Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Izbicy Kujawskiej, został ustanowiony Park Kulturowy Wietrzychowice. Ten niewątpliwy sukces został poprzedzony wieloletnimi przygotowaniami oraz wykorzystaniem nowych możliwości, jakie wprowadziła ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami z 2003 r. W pomoc merytoryczną w tworzeniu Parku zaangażowało się również Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, w tym szczególnie mgr Ewa Niesiołowska-Śreniowska, kurator Zespołu Działów Archeologicznych, m.in. udostępniając zasoby archiwalne związane z działalnością i badaniami prof. Konrada Jażdżewskiego.

Ryc. 6. Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)

     Park Kulturowy Wietrzychowice zajmuje zasadniczą część kompleksu leśnego w Wietrzychowicach (działka nr 97 o powierzchni 37,65 ha) oraz teren, na którym znajduje się rekonstrukcja grobowca nr 1 w Gaju (o powierzchni 0,14 ha – część działki 274/1, obręb ewidencyjny Świętosławice). Instytucją zarządzającą Parkiem jest Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Izbicy Kujawskiej (do 2019 r. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Izbicy). Park Kulturowy Wietrzychowice jest udostępiony dla zwiedzających. Uporządkowano teren, przywracając właściwy stan i wygląd megalitom. Oznakowano drogi dojazdowe ustawiając kierunkowskazy i plansze informacyjne. Dla turystów przygotowano parking, miejsca odpoczynku oraz archeologiczną ścieżkę edukacyjną. W jej ramach na parkingu przy drodze Wietrzychowice –Śmieły oraz przy grobowcach ustawiono tablice zawierające informacje o odkryciach i badaniach cmentarzyska megalitycznego. W formie posterów przedstawiona jest również część informacyjna wystawy pt. „80 lat badań archeologicznych w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice”. Nadleśnictwo Koło wykonało własną ścieżkę edukacyjną ukierunkowaną na prezentację zagadnień przyrodniczych, dotyczących funkcjonowania zbiorowisk leśnych.

Ryc. 7. Ukończona rekonstrukcja grobowca nr 1
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)

     W licznych działaniach edukacyjnych związanych z Parkiem Kulturowym Wietrzychowice szczególną rolę odkrywa festyn archeologiczny, przygotowywany raz do roku, w ramach obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa. W latach 2008-2019 organizowany był pod nazwą „Wehikuł Czasu” a w latach 2020-2022 jako „Festyn Archeologiczny Wietrzychowice”. Wydarzenie to cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem, w czasie jednego dnia – z reguły pierwszej niedzieli września – teren Parku zwiedza kilka tysięcy osób. Podczas tego wydarzenia rekonstruktorzy prezentują elementy życia codziennego ludności z młodszej epoki kamienia. Możemy wtedy naocznie przekonać się, jak niegdyś budowano chaty, ręcznie lepiono naczynia gliniane, przygotowywano narzędzia krzemienne, smołę drzewną, czy też mielono mąkę. W czasie festynu istnieje możliwość samodzielnego wykonywania niektórych prac, co szczególnie cieszy dzieci i młodzież. Zawsze można też zaopatrzyć się w pamiątkowe repliki pradziejowych narzędzi i naczyń. W ostatnich latach zdecydowano się dodać ciekawą oprawę muzyczną festynu, na którą składają się koncerty muzyki dawnej i słowiańskiej.

Ryc. 8. Plan Parku Kulturowego Wietrzychowice
(wyk. Rafał Brzejszczak, Archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)

     Realizacja idei Parku Kulturowego Wietrzychowice jako formy ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego przebiega we współpracy społeczności Izbicy Kujawskiej z licznym środowiskiem naukowym zainteresowanym badaniami megalitów i południowych Kujaw. Dzięki wspólnym działaniom grobowce mają właściwą opiekę i są też coraz bardziej znane zarówno w Polsce, jak i w Europie. W najbliższym czasie planowane jest podjęcie odpowiednich kroków zmierzających do uczynienia z wietrzychowickich monumentów Pomnika Historii. Status ten przyznawany jest zabytkom tylko o wyjątkowej wartości historycznej i naukowej, które dodatkowo są utrwalone w powszechnej świadomości, mając duże znaczenie dla dziedzictwa historycznego i kulturalnego Polski.

Festyn Archeologiczny Wietrzychowice - z archiwum Miejsko-Gminnego Centrum Kultury w Izbicy Kujawskiej