Narutowicza 63, 87-865 Izbica Kujawska

Park Kulturowy Wietrzychowice


     Parki kulturowe w Polsce są formą prawnej ochrony zabytków razem z ich otoczeniem krajobrazowym. Są one powoływane przez instytucje samorządowe dla opieki nad szczególnie cennymi dobrami naszego dziedzictwa historycznego i kulturowego, które bez zapewnienia im nadzoru państwa mogą ulec nieodwracalnym zmianom lub nawet bezpowrotnemu zniszczeniu.

Położenie Parku Kulturowego Wietrzychowice

Ryc. 1. Położenie Parku Kulturowego Wietrzychowice


     Park Kulturowy Wietrzychowice, którego pełna nazwa brzmi „Park Kulturowy Wietrzychowice w Wietrzychowicach i Gaju, gmina Izbica Kujawska” powstał dla ochrony zgrupowania pięciu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach i jednego w miejscowości Gaj Stolarski, zbudowanych w młodszej epoce kamienia, około 5,5 tys. lat temu. Decyzję w tej sprawie podjęła Rada Gmina i Miasta w Izbicy Kujawskiej, w dniu 18 lipca 2006 r. Park znajduje się na Kujawach, w południowej części województwa kujawsko-pomorskiego, w gminie Izbica Kujawska, na terenie należącym do Nadleśnictwa Koło Lasów Państwowych.

Okolice Parku Kulturowego Wietrzychowice

Ryc. 2. Okolice Parku Kulturowego Wietrzychowice, zdjęcie lotnicze z 2013 r.
(fot. Rafał Brzejszczak, Archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)


     Działania na rzecz ochrony grobowców kujawskich w Wietrzychowicach zapoczątkował prof. Konrad Jażdżewski już w 1934 r. czyli tuż po ich odkryciu. Doceniając wyjątkową wagę naukową oraz unikatowy stan zachowania megalitów, od razu podjął starania dla ratowania ich przed zniszczeniem. W pierwszej kolejności przekonał właściciela majątku Adolfa Boehmera, że nie należy rozbierać obstaw kamiennych i trzeba utrzymywać grobowce na terenie zalesionym. Już 90 lat temu dla prof. Konrada Jażdżewskiego było jasne, że bez ochrony prawnej wietrzychowickie megality nie przetrwają i – jak wiele im podobnych – zostaną zniszczone. Uważał, że największym zagrożeniem są ludzie, którzy megality traktują jako skład darmowego surowca do budowy stodół, ogrodzeń, fundamentów domów, a nawet dróg. Mając to przekonanie, jeszcze przed pierwszymi wykopaliskami doprowadził do uznania przez Wojewodę Łódzkiego megalitów za zabytki oraz do wprowadzenia odpowiedniego zapisu w księgach katastralnych. Już w tamtym czasie u prof. Konrada Jażdżewskiego pojawiła się idea utworzenia, w oparciu o wietrzychowickie grobowce, „wieczystego rezerwatu archeologicznego”, o czym poinformowano na łamach Z Otchłani Wieków w 1936 r. W realizacji planów najpierw przeszkodził sprzeciw właściciela gruntów, a potem wybuchła II wojna światowa.

Fotokopia planu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach

Ryc. 3. Fotokopia planu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach wykonanego w 1934 r.,
z zaznaczonym zasięgiem planowanego przez prof. Konrada Jażdżewskiego rezerwatu archeologicznego
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)


     Profesor Konrad Jażdżewski do idei ochrony megalitów kujawskich powrócił w latach 60. XX wieku. Przygotował i przeprowadził największą kampanię wykopaliskową, której głównym celem było stworzenie rezerwatów archeologicznych w oparciu o całościowo zbadane i zrekonstruowane cmentarzyska w Wietrzychowicach i Sarnowie. Jednocześnie prof. Konrad Jażdżewski wykorzystując przygotowaną dokumentację doprowadził do uporządkowania stanu prawnego zabytków. W 1968 r. grobowce wietrzychowickie zostały decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu wpisane do rejestru zabytków pod nr 103/A (obecnie pod nr C/69 dla województwa kujawsko-pomorskiego) i od tego czasu objęte są ochroną państwa. W przypadku Wietrzychowic rezerwat archeologiczno-przyrodniczy powstał w 1971 r., dzięki przychylności Nadleśnictwa Koło. Razem z megalitami ochroną objęto obszar ich bezpośredniego otoczenia o powierzchni ok. 10,6 ha. Teren udostępniono do zwiedzania, przy każdym grobowcu ustawiono tablice informacyjne, a także zbudowano wiatę dla turystów.

Fotokopia mapy projektowanego rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego

Ryc. 4. Fotokopia mapy projektowanego przez prof. Konrada Jażdżewskiego rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego
wykonana przed badaniami archeologicznymi w 1967 r.
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)


     W kolejnych latach grobowcami wietrzychowickimi opiekowały się Lasy Państwowe, poprzez Nadleśnictwo Koło (do 1979 r. i od 1993 r.) oraz Nadleśnictwo Włocławek (w latach 1979-1992) przy współpracy z Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Należy tu wspomnieć o nadleśniczych Witoldzie Warlichu i Mirosławie Macherskim, dzięki którym megalitu przetrwały do XXI wieku. Dużo starań w dbaniu o stan grobowców włożył Eugeniusz Paliwoda, mieszkaniec Śmieł, pracownik prof. Konrada Jażdżewskiego w czasie badań wykopaliskowych, a potem przez wiele lat społeczny opiekun rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego w Wietrzychowicach. Niestety, po śmierci prof. Konrada Jażdżewskiego, rezerwat i grobowce ulegały powolnemu zapomnieniu.

Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach

Ryc. 5. Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)


     Idea powołania „wieczystego rezerwatu prehistorycznego”, chroniącego grobowce kujawskie, zapoczątkowana przez prof. Konrada Jażdźewskiego, została ponownie podjęta w 2006 r. Z inicjatywy i dzięki osobistemu zaangażowaniu Adama Myrty, ówczesnego dyrektora Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Izbicy Kujawskiej, został ustanowiony Park Kulturowy Wietrzychowice. Ten niewątpliwy sukces został poprzedzony wieloletnimi przygotowaniami oraz wykorzystaniem nowych możliwości, jakie wprowadziła ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami z 2003 r. W pomoc merytoryczną w tworzeniu Parku zaangażowało się również Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, w tym szczególnie mgr Ewa Niesiołowska-Śreniowska, kurator Zespołu Działów Archeologicznych, m.in. udostępniając zasoby archiwalne związane z działalnością i badaniami prof. Konrada Jażdżewskiego.

Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach

Ryc. 6. Prace wykonywane podczas rekonstrukcji grobowców w Wietrzychowicach
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)


     Park Kulturowy Wietrzychowice zajmuje zasadniczą część kompleksu leśnego w Wietrzychowicach (działka nr 97 o powierzchni 37,65 ha) oraz teren, na którym znajduje się rekonstrukcja grobowca nr 1 w Gaju (o powierzchni 0,14 ha – część działki 274/1, obręb ewidencyjny Świętosławice). Instytucją zarządzającą Parkiem jest Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Izbicy Kujawskiej (do 2019 r. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Izbicy). Park Kulturowy Wietrzychowice jest udostępiony dla zwiedzających. Uporządkowano teren, przywracając właściwy stan i wygląd megalitom. Oznakowano drogi dojazdowe ustawiając kierunkowskazy i plansze informacyjne. Dla turystów przygotowano parking, miejsca odpoczynku oraz archeologiczną ścieżkę edukacyjną. W jej ramach na parkingu przy drodze Wietrzychowice –Śmieły oraz przy grobowcach ustawiono tablice zawierające informacje o odkryciach i badaniach cmentarzyska megalitycznego. W formie posterów przedstawiona jest również część informacyjna wystawy pt. „80 lat badań archeologicznych w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice”. Nadleśnictwo Koło wykonało własną ścieżkę edukacyjną ukierunkowaną na prezentację zagadnień przyrodniczych, dotyczących funkcjonowania zbiorowisk leśnych.

Ukończona rekonstrukcja grobowca nr 1

Ryc. 7. Ukończona rekonstrukcja grobowca nr 1
(Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)


     W licznych działaniach edukacyjnych związanych z Parkiem Kulturowym Wietrzychowice szczególną rolę odkrywa festyn archeologiczny, przygotowywany raz do roku, w ramach obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa. W latach 2008-2019 organizowany był pod nazwą „Wehikuł Czasu” a w latach 2020-2022 jako „Festyn Archeologiczny Wietrzychowice”. Wydarzenie to cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem, w czasie jednego dnia – z reguły pierwszej niedzieli września – teren Parku zwiedza kilka tysięcy osób. Podczas tego wydarzenia rekonstruktorzy prezentują elementy życia codziennego ludności z młodszej epoki kamienia. Możemy wtedy naocznie przekonać się, jak niegdyś budowano chaty, ręcznie lepiono naczynia gliniane, przygotowywano narzędzia krzemienne, smołę drzewną, czy też mielono mąkę. W czasie festynu istnieje możliwość samodzielnego wykonywania niektórych prac, co szczególnie cieszy dzieci i młodzież. Zawsze można też zaopatrzyć się w pamiątkowe repliki pradziejowych narzędzi i naczyń. W ostatnich latach zdecydowano się dodać ciekawą oprawę muzyczną festynu, na którą składają się koncerty muzyki dawnej i słowiańskiej.

Plan Parku Kulturowego Wietrzychowice

Ryc. 8. Plan Parku Kulturowego Wietrzychowice
(wyk. Rafał Brzejszczak, Archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)


     Realizacja idei Parku Kulturowego Wietrzychowice jako formy ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego przebiega we współpracy społeczności Izbicy Kujawskiej z licznym środowiskiem naukowym zainteresowanym badaniami megalitów i południowych Kujaw. Dzięki wspólnym działaniom grobowce mają właściwą opiekę i są też coraz bardziej znane zarówno w Polsce, jak i w Europie. W najbliższym czasie planowane jest podjęcie odpowiednich kroków zmierzających do uczynienia z wietrzychowickich monumentów Pomnika Historii. Status ten przyznawany jest zabytkom tylko o wyjątkowej wartości historycznej i naukowej, które dodatkowo są utrwalone w powszechnej świadomości, mając duże znaczenie dla dziedzictwa historycznego i kulturalnego Polski.


Festyn Archeologiczny Wietrzychowice - z archiwum Miejsko-Gminnego Centrum Kultury w Izbicy Kujawskiej