Budowle megalityczne

     Monumentalne budowle, wznoszone przy użyciu kamiennych głazów, często nazywane megalitami (od greckich słów megas – wielki i lithos – kamień), należą do najciekawszych i najbardziej znanych zabytków archeologicznych. Występują w różnych miejscach na świecie oraz są ważnymi obiektami turystycznymi, odwiedzanymi przez miliony ludzi na wszystkich kontynentach naszej planety. W Europie większość budowli megalitycznych została powstała w młodszej epoce kamienia lub w epoce brązu, między V a II tysiącleciem p.n.e. Wśród nich najliczniej występują grobowce, a rzadziej świątynie lub inne obiekty kultu. W zależności od charakterystycznych elementów konstrukcyjnych budowy wyróżniono ich wiele typów i rodzajów: np. dolmeny, kromlechy, aleje menhirów, groby korytarzowe, galeriowe oraz skrzynkowe.

Ryc. 1. Kromlech w Stonehenge, Anglia (fot. domena publiczna)

     Z terenami ziem polskich związane są przede wszystkim grobowce kujawskie, których nazwa powstała w XIX wieku, od regionu gdzie było ich najwięcej. Należą one do najstarszych form budowanych od Normandii na zachodzie, poprzez Wyspy Brytyjskie, północne Niemcy i południową Skandynawię, aż po dorzecze Wisły na wschodzie. Elementem charakterystycznym tych grobowców są wydłużone nasypy ziemne, których długość wynosi najczęściej kilkadziesiąt metrów. W archeologii europejskiej określane są terminem long barrows, podkreślającym ich wizualny charakter.

Ryc. 2. Aleje menhirów w Carnac, Francja (fot. domena publiczna)

     Megalityczne grobowce typu kujawskiego są najstarszymi zabytkami architektury na ziemiach polskich. Zostały zbudowane w IV tys. p.n.e. przez ludność rolniczą, w archeologii określaną mianem kultury pucharów lejkowatych. Społeczności te, m.in. na terenie Kujaw, Pomorza, ziemi chełmińskiej i wschodniej Wielkopolski, wznosiły dla swoich zmarłych monumentalne budowle. Najważniejszym elementem megalitów są wielkie narzutowe głazy, które – ustawione jeden obok drugiego – stanowiły obstawę nasypu ziemnego. Nasypowi o wysokości sięgającej w najwyższym punkcie ok. 3-4 m nadawano kształt wydłużonego trapezu lub długiego trójkąta, którego długość bywała różna i z reguły wynosiła kilkadziesiąt, a czasem przekraczała nawet 100 m.

Ryc. 3. Grób korytarzowy w La Roche-aux-Fées, Francja (fot. domena publiczna)

     Większość badaczy uważa, że grobowce spełniały różne funkcje w życiu społeczności neolitycznych. Były przede wszystkim miejscami pochówku zmarłych i odprawiania ceremonii pogrzebowych. W ich otoczeniu dominowało, niemożliwe dzisiaj do zbadania metodami archeologicznymi, sacrum, ale sprawy profanum powiązanie z różnymi aspektami życia codziennego zapewne też były istotne. Grobowce z pewnością stanowiły wyróżniający się element w przestrzeni zamieszkanej i zagospodarowanej przez rolników. Dla wspólnot neolitycznych megality mogły stanowić widoczny symbol własności konkretnego obszaru. Część badaczy, analizując położenie grobowców, zwraca uwagę na ich związek ze szlakami komunikacyjnymi, co według nich może sugerować jeszcze jedną ich funkcję – swoistych drogowskazów.

Ryc. 4. Dolmen w Borger, Holandia (fot. domena publiczna)

     Budowa grobowca była przedsięwzięciem wymagającym dobrej organizacji i zaangażowania znacznych środków i nakładów pracy. Wskazuje to na wysoką pozycję polityczną lub religijną osób pochowanych w megalitach. Wszystkie czynności związane z powstawaniem poszczególnych monumentów wydają się bardzo przemyślane i połączone z wierzeniami rolników z epoki kamienia, w tym z ich wyobrażeniem o życiu pozagrobowym. Gromadzenie odpowiednich materiałów, szczególnie głazów narzutowych oraz sama budowa grobowców musiała trwać dość długo, co najmniej kilka miesięcy, a może nawet i lat. Megality, po wzniesieniu były nadal obiektami ważnymi i użytkowanymi religijnie nawet przez kilka stuleci.

Ryc. 5. Świątynia megalityczna na Malcie

     Niewątpliwie megality kujawskie są najlepiej rozpoznanymi grobowcami kultury pucharów lejkowatych w Polsce, ale nie jedynymi. Na terenie Pomorza, w okolicach miejscowości Łupawa, można oglądać dość podobne obiekty. Są to również megality, jednak nieco mniejsze i trochę inaczej zbudowane. Obecnie znanych jest niemal 50 grobowców, z których większość jeszcze nie jest zbadana archeologicznie.

Ryc. 6. Rozmieszczenie grobowców kujawskich na Kujawach oraz zasięg ich występowania w Polsce, stan na 2019 r.
(wyk. Rafał Brzejszczak, Archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)

     Pod koniec XX wieku na terenach Małopolski, w oparciu o badania wykopaliskowe, rozpoznano jeszcze inny typ grobowców. Są to obiekty współcześnie zupełnie zniwelowane i niewidoczne w terenie. Prawdopodobnie ściany tych grobowców zbudowane były z wkopanych pionowo – w formie palisady – słupów lub belek drewnianych. Ze względu na użyty materiał i technikę wznoszenia, konstrukcje takie nazywane są megaksylonami (ksylon – drewno). Obecnie znanych jest kilkanaście takich cmentarzysk, z których najlepiej poznana jest nekropolia w Słonowicach, w woj. świętokrzyskim.

Ryc. 7. Wietrzychowice, grobowiec nr 5
(fot. Archiwum Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi)